Kamienny kryž na Barysahlebskich mohiłkach na Turaŭščynie. Fota: monument.goub.by
Jak kamiennyja kryžy «płyli» pa vadzie
Kamiennyja kryžy viadomyja ŭ roznych krainach Jeŭropy, šmat takich pomnikaŭ znachodzicca i na terytoryi Biełarusi.
Pra kamiennyja kryžy składzienyja roznyja padańni. Adno ź ich raskazvaje, što kali baćki prasili pasłać vyzdaraŭleńnie ich synu, to ŭ niebie źjaviłasia vieličnaja ahnistaja postać žančyny, jakaja skazała, što dapamoža. Chłopčyk i sapraŭdy ačuniaŭ, a na nastupny dzień u Prypiaci znajšli kamienny kryž. Jaho vyciahnuli na bierah i ŭstanavili na vysokim miescy.
Pavodle inšaha padańnia, u vioscy Ryčaŭ niejkaja žančyna aślepła i ŭbačyła ŭ śnie, što joj treba iści da kamiennaha kryža, ačyścić jaho i vypić kroški z vadoj. Kali jana pračnułasia, adrazu ž tak zrabiła i chutka pazdaravieła.
Kamienny kryž na mohiłkach u vioscy Pahost Žytkavickaha rajona. Fota: slushna.by
Viadomaje padańnie, pavodle jakoha kamiennyja kryžy prypłyli na Turaŭščynu z Kijeva pa Dniapry i Prypiaci suprać płyni i potym akazalisia siarod paloŭ. Taksama hetyja kryžy nibyta vałodajuć lačebnymi ŭłaścivaściami. Ci jość u hetym niejkaja praŭda? Kab znajści adkaz na hetaje pytańnie, «Mova Homiel» źviarnułasia da historyka, kandydata mastactvaznaŭstva Jaŭhiena Malikava:
«Lehiendy, biezumoŭna, niešta ŭ sabie majuć, ale časta zusim nie toje, što ŭ ich zvyčajna čujuć. Vidavočna, što chryścijanstva ŭ Turaŭ pryjšło pa Dniapry i pa Prypiaci, a kryžy źviazanyja z chryścijanstvam. Tamu, kali kažuć, što kryžy prypłyli pa Prypiaci suprać płyni, to chutčej za ŭsio lehienda raskazvaje nie pra fizičnuju zdolnaść kamienia płyści pa vadzie, a pra mifa-paetyčnaje razumieńnie, što chryścijanstva, uvasoblenaje ŭ hetych kryžach, akurat i pryjšło z Kijeva.
Pa-druhoje. Razvažajučy pra kamiennyja kryžy, ludzi zvyčajna kažuć tolki pra Turaŭ. Ale treba hlanuć šyrej, na historyju bolš šyrokaha rehijona, tady bačna, što tradycyja šanavańnia kamiennych kryžoŭ, albo prosta vialikich kamianioŭ, sustrakajecca na vialikaj terytoryi Centralnaha Paleśsia ad Mazyra, Turava, Lelčyckaha rajona i da Stolinskaha rajona, zachodzić na pamiežnuju častku Ukrainy.
Choć šanavańnie kamiennych kryžoŭ sustrakajecca i na poŭnačy Biełarusi, ale tut jość pryncypovaja roźnica. Reč u tym, što na poŭnačy Biełarusi ledavik pakinuŭ šmat kamianioŭ, tam heta naturalnaja źjava, a voś na poŭdni kamieńnia niama ŭvohule.
To-bok na poŭdni ad Homiela da Bresta i krychu na poŭnač pryrodnaha kamieńnia nie było. A tamu na Paleśsi luby kamień siarod bałocistaha rehijona, asabliva vialikich pamieraŭ, adrazu stanaviŭsia kultavym. Na Centralnym Paleśsi tradycyja šanavańnia hetych kamianioŭ vielmi staražytnaja».
Jašče 200-500-1000 hadoŭ tamu nichto i nie zdahadvaŭsia, što na Paleśsi mohuć być kamiani, praŭda na 50 mietraŭ viertykalna ŭniz. Heta ŭžo ciapier, u tych ža Mikaševičach i Hłuškavičach Lelčyckaha rajona zdabyvajuć kamień, ale robiać heta karjernym sposabam.
«Kab taki kamień zdabyvali raniej, to na Paleśsi stajali b zamki kamiennyja, ale ich niama, bo kamieńnia nie było», — zaŭvažaje historyk.
«Kamiennaja dzievačka» ź vioski Danilevičy Lelčyckaha rajona. Fota: greenbelarus.info
U Lelčyckim rajonie Homielskaj vobłaści viadomyja «kamiennyja dzievački»: heta znoŭ ža kamiennyja kryžy, ale z antrapamorfnymi rysami, čałaviekapadobnyja. Jak kaža Jaŭhien Malikaŭ, i «kamiennyja dzievački», i kamiennyja kryžy, — heta elemienty adnoj i toj ža źjavy. Ale kali kazać pra «kamiennych dzievačak», to ŭžo sama nazva havoryć pra toje, što jany majuć jašče dachryścijanskuju historyju:
«Heta staražytnaja tradycyja, jakaja z prychodam chryścijanstva nabyła chryścijanizavanyja rysy. Kamiani, jakim pakłanialisia ŭ dachryścijanskija časy i jakija mieli niejkija antrapamorfnyja rysy, paśla prychodu chryścijanstva abrablali, kab nadać im formu kryža».
Turaŭ i jahonyja kamiani, jakija «rastuć»
Turaŭskija kamiennyja kryžy ličacca adnymi z samych staražytnych na terytoryi Biełarusi. Vyšynia Turaŭskich kryžoŭ ad 1 da 2 m, šyrynia ad 0,6 da 1 m. Voś što piša daśledčyca Ludmiła Dučyc:
«Pa danych Jurki Vićbiča, adzin ź vialikich Turaŭskich kryžoŭ kala vioski Siemuradcy znachodziŭsia ŭ rečyščy Prypiaci. Jaho niekalki razoŭ sprabavali vyciahnuć na bierah i nibyta adrazu ž usia raka pakryvałasia kryvioj.
Samym znakamitym ličyŭsia «śviaty» Turaŭski kryž, jaki da 1979 hoda stajaŭ na mohiłkach na bierazie Prypiaci kala vioski Pahost Žytkavickaha rajona. Potym jaho pieravieźli ŭ Homielski abłasny krajaznaŭčy muziej. Vyšynia kryža 2 m, šyrynia 0,7 m. Akramia hetaha kryža, u Homielskim muziei znachodziacca i dva kamiennyja kryžy z Barysahlebskich mohiłak u Turavie. Adzin z kryžoŭ zaraz zachoŭvajecca ŭ Turaŭskaj carkvie.
U litaratury zhadvajecca pra kamienny kryž u Žytkavickaj carkvie, što na mohiłkach. Pa pavierjach, hety kryž štohod pavialičvajecca ŭ pamierach.
U vioscy Vilča Žytkavickaha rajona kamienny kryž staić na kurhannym mohilniku. U padańni pra jaho havorycca, što kryž pastaŭleny na mahile niejkaha šviedskaha kniazia ci vojenačalnika, zabitaha padčas vajny, a pobač u nievialikich kurhanach pachavany šviedskija vajary».
Dyk ci rastuć Turaŭskija kamiennyja kryžy? Voś što na heta kaža Jaŭhien Malikaŭ:
«Hadoŭ z 10 tamu ja hladzieŭ pieradaču, zroblenuju rasijskimi žurnalistami, u jakoj pakazvali siensacyju pra toje, što kamiennyja kryžy ŭ Turavie rastuć. I tam miascovaja žančyna mierała kravieckim santymietram hety śviaty kryž i nazyvała tam niejkija santymietry. Adnak kali niaroŭny kryž ź niaroŭnymi abrysami mierajuć kravieckim santymietram, to heta ni pra što nie kaža, tut užo ŭ samoj mietodycy vymiareńnia pamyłka.
Ja pierakanany, što ŭ Turavie nichto nikoli realna nie mieraŭ kryžy navukovymi mietadami, tolki voś takimi «viarovačkami z vuziałkami». I mnohija ž ludzi paśla takich psieŭdanavukovych vymiareńniaŭ sapraŭdy ščyra vierać, što kryžy rastuć. Ale lehiendaŭ bolš, čym kryža taho».
Kamienny kryž kala sabora śviacicielaŭ Kiryły i Łaŭrencija Turaŭskich. Fota: slushna.by
Adnak časta ludskaja viera i tradycyi macniejšyja za navukovyja arhumienty. A tamu mnohija miascovyja ludzi nadalej vierać, što kamienny kryž pavialičvajecca ŭ pamierach, raście z samaj ziamli, maje cudadziejnyja ŭłaścivaści. Śviaty Turaŭski kryž, jaki raście, nastolki, kažuć, ciopły, što navat zimoj vakoł jaho rastaje śnieh. Da taho ž i malunki na kamieni nibyta źmianiajucca.
Ušanavańnie kamiennych kryžoŭ
Kamiennyja kryžy pryniata ŭpryhožvać. Na ich viešajuć stužki, prykryvajuć chustkami i hetak dalej, a raniej było šyroka raspaŭsiudžanaje «achviaravańnie», kali da kryža prynosili maniety, miasa, pałatno, ručniki dy inšaje (hetaja tradycyja zachavałasia i da siońnia). Da kryžoŭ nakiroŭvalisia chresnyja chody. Asabliva šanavali kryžy na śviata Uźvižańnie, kali ŭ chramach pakłaniajucca Śviatomu i Žyvatvornamu Kryžu, na jakim Zbaviciel pieranios najvialikšyja pakuty dziela vyratavańnia ludziej.
Jaŭhien Malikaŭ kaža, što tradycyja ŭpryhožańnia kryžoŭ vielmi prosta tłumačycca:
«Kali vam čałaviek niejki padabajecca, jak vy možacie jamu heta pakazać? Možacie dla jaho niešta zrabić, dapamahčy jamu, padaryć jamu niešta. Toje samaje kali vy ŭ niešta vierycie, to dla vas heta važna. Jak vy možacie svaju vieru prajavić? Kali vy vierycie ŭ kamiennyja kryžy, što vy zrobicie? Vy možacie ich upryhožyć, achviaravać im vyniki svajoj pracy, čas, svaju tvorčaść i tak dalej. Heta naša achviara tamu, u što my vierym, naša achviara Bohu».
U 1930-ja hady minułaha stahodździa, u rečyščy antyrelihijnaj palityki, šmat kryžoŭ było źniščana. Tak, naprykład, niekatoryja Turaŭskija kryžy było zahadana ŭtapić. Da taho ž kamiennyja kryžy raźbivali, zasypali pry budaŭnictvie daroh. U vyniku šmatlikija kaštoŭnyja pomniki historyi i kultury źnikli biasśledna.
Čytajcie taksama:
